Энэтхэгт ирээд хоёр жил гаран болов оо. Уг нь надад үнэндээ Энэтхэгт байх таалагддаггүй л дээ. Учиргүй ийшээ хүсэж зориод ч ирсэн хэрэг биш. Монголд боловсролгүй, ажилгүй гудамж метрлэсэн юм болсноос арай дээр сонголт байсан болоод л наашаа ирсэн хэрэг. Тэгээд ч миний хүссэн мэргэжлийг Монголоос арай дээр түвшинд олгоно гэдэг утгаар л сонгосон. Түүнээс Монгол муухай Энэтхэг сайхан болохоор энд ингээд шигдээд хэвтээд байгаа хэрэг ч биш л дээ. Хэрэв зөгнөлт кинон дээр гардаг шиг тархи руу минь хүссэн мэдлэгийг маань хийгээд цаасан диплом гарт минь атгуулчихдаг бол би яг одоо Монгол буцахад ч бэлэн л байна.
Уг нь би Энэтхэгийг муулах дургүй. Энд хэчнээн амьдрахад хүнд, надад өчнөөн төчнөөн бэрхшээл тохиолддог ч гэсэн муу ч сайн ч хоёр жил ард иргэдийнх нь татварын мөнгөөр хоолыг нь хороочихсон болохоор харааж зүхээд байж чаддаггүй юм. Гэхдээ энд ирснээс хойших хоёр жилийн хугацаанд хамгийн ихээр мэдэрсэн юм гэвэл иргэншил гээч зүйлийн үнэ цэнэ л байх.
Сая наашаа ирж байх замдаа Б.Цэнддоогийн “Соёлын довтолгоо”-г уншсан юм. Өдөр болгон халтар хөлтэй Энэтхэгүүдэд уур хүрэхээр энэ номны утга санаа үнэхээр орой руу орно. Соёл, иргэншил гээч зүйл тухайн нийгмийг хөгжилд хөтөлдөг бөгөөд Монголчууд бид 70 жилийн турш коммунист системд алдсан бүхнийхээ төлөөсөнд ядаж өрнийн соёл иргэншил гээч юмтай хоцорч, халуун ус, шүдний оо зэрэг ахуйн соёлоос эхлээд нийгэмд хамтаар амьдрахад шаардлагатай энгийн төлөвшилд суралцаж чадсан тухай Б.Цэнддоо бичсэн байсан.
Мэдээж хэрэг улс гүрэн бүхэн өөр өөрийн гэсэн соёл иргэншилтэй түүнийг нь байнга барууны нүдээр хэмжиж харна гэдэг утгагүй зүйл л дээ. “Гэхдээ хүн төрөлхтөн үүнээс олигтой систем бодож олж чадаагүй байна” гэдэг алдартай үг шиг одоогоор дэлхий дээрхи хөгжлийн чиг хандлагыг тодорхойлоод байгаа ганц иргэншил барууны соёл иргэншил л байна. Түүнээс бус Энэтхэг уг нь дэлхий дээрхи ууган соёл иргэншлүүдийн өлгий, нэлээд хэдэн шашныг эх барьж авсан газар. Өнөөгийн хүн төрөлхтөний ашиглаж байгаа аравтын тооллын систем, шатар, Камасутра бүгд л Энэтхэгт үүссэн. Гэтэл одоо болтол хүмүүс нь нойлын цаас гэдэг ойлголтыг инээдтэй зүйл гэж хүлээж авсан хэвээрээ л байдаг. (Энэтхэгүүд нойлын цаас хэрэглэхийн оронд крантны усаар зүүн гараараа угаачихдаг. Тэр гараа доод амны гар гэж нэрлээд элдэв юманд хүрдэггүй, хоол цайгаа баруун гараараа иддэг. Гэхдээ миний энд гадуур хоол идэх дургүй гол шалтгаан маань тогооч хүн яаж ч хичээгээд нэг гараараа хоол хийж чадахгүй, доод амны гар нь ямар нэгэн байдлаар заавал оролцсон байж таараа гэх бодолтой маань холбоотой юм)
“Дэлхий бөөрөнхий биш”, бас саяхан уншсан “The long tail” зэрэг номууд дээр баруунд ямар ч боловсрол шаарддаггүй энгийн бичээчийн ажил зэрэг нь Энэтхэгт өндөр зэрэглэлийн орон тоонд тооцогдож дор хаяж бакалаврын зэрэгтэй хүн тийм ажил хийдэг тухай бичсэн байдаг. Шалтгаан нь миний бодлоор ердөө иргэншлийн ялгаа байх. Барууны боловсролын системээр ядаж бакалаврын зэрэг авчихаж байгаа хүн тодорхой хэмжээнд барууны соёл иргэншлээс амсчихаад байна гэсэн үг. Ядаж ийм хэмжээний хүн барууныхны ажлыг хийнэ үү гэхээс насаараа бараг гутал өмсөж үзээгүй гэмээр хөлийн ул нь муухан үхрийн ширнээс илүү болчихсон, хүний өөдөөс харж өмдөндөө гараа хийж ухаад тааралдсан болгон руугаа нулимаад явдаг Энэтхэгүүд хэчнээн ухаантай байгаад ч ийм ажил хийхэд хэцүү биз.
“Дэлхий бөөрөнхий биш” ном гарсны дараа нэлээд хүмүүстэй би даяаршлын тухай маргаж билээ. Үнэхээр даяаршил гээч ид шидтэй зүйл явагдаад тэр нь бүгдэд ашигтай байлаа гэхэд нэг тэрбум Энэтхэг, 1.5 тэрбум Хятадтай хоёрхон сая Монголчууд бид яаж өрсөлдөж үр шимийг нь яаж хүртэх болж байна гэдэгт тэд эргэлзээд байж билээ.
Миний бодлоор бидэнд ганцхан давуу тал бий. Хятад улс учиргүй хөгжөөд байна л гээд байдаг. Гэхдээ 700 сая тариачин, байгаль орчныхоо асуудлыг зохицуулталаа тэд хөгжингүй орны тоонд орж чадахгүй байх. Энэтхэг хамаг газраас аутсорсинг хийгээд байна л гээд байдаг. Гэтэл хүн амынх нь 77 хувь нь өдрийн 5 рупийний (150 төгрөг) орлоготой амьдарсан хэвээрээ л байна. Эдгээр дэлхийн хөгжлөөс хоцорч улсаа хойш нь чангаасан этгээдүүд яагаад барууныханд тоогдохгүй байна вэ. Миний бодлоор ердөө иргэншлийн ялгаа л болов уу. Хятад, Энэтхэг соёлжиж иргэншээгүй гэж хэн ч хэлэхгүй ээ. Гагцхүү тэдний иргэншил дэлхий нийтийн чиг хандлагаас тэс ондоо бөгөөд дэндүү консерватив болохоор бусадтайгаа хөлөө нийлүүлж чадахгүй ингэтлээ удаад байгаа болов уу. Харин бидний хувьд ямар ч зүйлд амархан дасан зохицох чадвартай түргэн маневр маань ганц давуу тал болж өгөх ёстой болов уу гэж бодох юм. Энэтхэгт үүрэн телефон 1992 онд орж ирсэн гэсэн. Харин Монголд миний санахаар 1996 онд орж ирсэн болов уу. Саяхан гарсан нэг судалгаа харж байтал нийт хүн амын дундах гар утас ашиглалтын хувиараа Монголчууд нэлээд хэдэн ядуу улс орон, дээрээс нь Энэтхэгийг хол хаясан байж билээ (Хятадыг арай гүйцээгүй байсан санагдаж байна). Мэдээж хэрэг иргэншил, дасан зохицолтоос гадна өөр зөндөө хүчин зүйлс нөлөөлж байгаа л байх. Гэхдээ (миний л бодол шүү) Монгол хүний сэтгэхүй шинэ зүйлст илүү сониуч байдаг байж магадгүй юм...
За за унтах цаг оройтчихож. Өглөө эрт босож чадахгүй болох нь. Энэтхэгүүдэд уурласан уураа гаргаж бичиж байгаад сүүлдээ бүр халуураад алга болж. Дараа энэ талаар жаахан ул суурьтайхан бичихийг бодноо.
Уг нь би Энэтхэгийг муулах дургүй. Энд хэчнээн амьдрахад хүнд, надад өчнөөн төчнөөн бэрхшээл тохиолддог ч гэсэн муу ч сайн ч хоёр жил ард иргэдийнх нь татварын мөнгөөр хоолыг нь хороочихсон болохоор харааж зүхээд байж чаддаггүй юм. Гэхдээ энд ирснээс хойших хоёр жилийн хугацаанд хамгийн ихээр мэдэрсэн юм гэвэл иргэншил гээч зүйлийн үнэ цэнэ л байх.
Сая наашаа ирж байх замдаа Б.Цэнддоогийн “Соёлын довтолгоо”-г уншсан юм. Өдөр болгон халтар хөлтэй Энэтхэгүүдэд уур хүрэхээр энэ номны утга санаа үнэхээр орой руу орно. Соёл, иргэншил гээч зүйл тухайн нийгмийг хөгжилд хөтөлдөг бөгөөд Монголчууд бид 70 жилийн турш коммунист системд алдсан бүхнийхээ төлөөсөнд ядаж өрнийн соёл иргэншил гээч юмтай хоцорч, халуун ус, шүдний оо зэрэг ахуйн соёлоос эхлээд нийгэмд хамтаар амьдрахад шаардлагатай энгийн төлөвшилд суралцаж чадсан тухай Б.Цэнддоо бичсэн байсан.
Мэдээж хэрэг улс гүрэн бүхэн өөр өөрийн гэсэн соёл иргэншилтэй түүнийг нь байнга барууны нүдээр хэмжиж харна гэдэг утгагүй зүйл л дээ. “Гэхдээ хүн төрөлхтөн үүнээс олигтой систем бодож олж чадаагүй байна” гэдэг алдартай үг шиг одоогоор дэлхий дээрхи хөгжлийн чиг хандлагыг тодорхойлоод байгаа ганц иргэншил барууны соёл иргэншил л байна. Түүнээс бус Энэтхэг уг нь дэлхий дээрхи ууган соёл иргэншлүүдийн өлгий, нэлээд хэдэн шашныг эх барьж авсан газар. Өнөөгийн хүн төрөлхтөний ашиглаж байгаа аравтын тооллын систем, шатар, Камасутра бүгд л Энэтхэгт үүссэн. Гэтэл одоо болтол хүмүүс нь нойлын цаас гэдэг ойлголтыг инээдтэй зүйл гэж хүлээж авсан хэвээрээ л байдаг. (Энэтхэгүүд нойлын цаас хэрэглэхийн оронд крантны усаар зүүн гараараа угаачихдаг. Тэр гараа доод амны гар гэж нэрлээд элдэв юманд хүрдэггүй, хоол цайгаа баруун гараараа иддэг. Гэхдээ миний энд гадуур хоол идэх дургүй гол шалтгаан маань тогооч хүн яаж ч хичээгээд нэг гараараа хоол хийж чадахгүй, доод амны гар нь ямар нэгэн байдлаар заавал оролцсон байж таараа гэх бодолтой маань холбоотой юм)
“Дэлхий бөөрөнхий биш”, бас саяхан уншсан “The long tail” зэрэг номууд дээр баруунд ямар ч боловсрол шаарддаггүй энгийн бичээчийн ажил зэрэг нь Энэтхэгт өндөр зэрэглэлийн орон тоонд тооцогдож дор хаяж бакалаврын зэрэгтэй хүн тийм ажил хийдэг тухай бичсэн байдаг. Шалтгаан нь миний бодлоор ердөө иргэншлийн ялгаа байх. Барууны боловсролын системээр ядаж бакалаврын зэрэг авчихаж байгаа хүн тодорхой хэмжээнд барууны соёл иргэншлээс амсчихаад байна гэсэн үг. Ядаж ийм хэмжээний хүн барууныхны ажлыг хийнэ үү гэхээс насаараа бараг гутал өмсөж үзээгүй гэмээр хөлийн ул нь муухан үхрийн ширнээс илүү болчихсон, хүний өөдөөс харж өмдөндөө гараа хийж ухаад тааралдсан болгон руугаа нулимаад явдаг Энэтхэгүүд хэчнээн ухаантай байгаад ч ийм ажил хийхэд хэцүү биз.
“Дэлхий бөөрөнхий биш” ном гарсны дараа нэлээд хүмүүстэй би даяаршлын тухай маргаж билээ. Үнэхээр даяаршил гээч ид шидтэй зүйл явагдаад тэр нь бүгдэд ашигтай байлаа гэхэд нэг тэрбум Энэтхэг, 1.5 тэрбум Хятадтай хоёрхон сая Монголчууд бид яаж өрсөлдөж үр шимийг нь яаж хүртэх болж байна гэдэгт тэд эргэлзээд байж билээ.
Миний бодлоор бидэнд ганцхан давуу тал бий. Хятад улс учиргүй хөгжөөд байна л гээд байдаг. Гэхдээ 700 сая тариачин, байгаль орчныхоо асуудлыг зохицуулталаа тэд хөгжингүй орны тоонд орж чадахгүй байх. Энэтхэг хамаг газраас аутсорсинг хийгээд байна л гээд байдаг. Гэтэл хүн амынх нь 77 хувь нь өдрийн 5 рупийний (150 төгрөг) орлоготой амьдарсан хэвээрээ л байна. Эдгээр дэлхийн хөгжлөөс хоцорч улсаа хойш нь чангаасан этгээдүүд яагаад барууныханд тоогдохгүй байна вэ. Миний бодлоор ердөө иргэншлийн ялгаа л болов уу. Хятад, Энэтхэг соёлжиж иргэншээгүй гэж хэн ч хэлэхгүй ээ. Гагцхүү тэдний иргэншил дэлхий нийтийн чиг хандлагаас тэс ондоо бөгөөд дэндүү консерватив болохоор бусадтайгаа хөлөө нийлүүлж чадахгүй ингэтлээ удаад байгаа болов уу. Харин бидний хувьд ямар ч зүйлд амархан дасан зохицох чадвартай түргэн маневр маань ганц давуу тал болж өгөх ёстой болов уу гэж бодох юм. Энэтхэгт үүрэн телефон 1992 онд орж ирсэн гэсэн. Харин Монголд миний санахаар 1996 онд орж ирсэн болов уу. Саяхан гарсан нэг судалгаа харж байтал нийт хүн амын дундах гар утас ашиглалтын хувиараа Монголчууд нэлээд хэдэн ядуу улс орон, дээрээс нь Энэтхэгийг хол хаясан байж билээ (Хятадыг арай гүйцээгүй байсан санагдаж байна). Мэдээж хэрэг иргэншил, дасан зохицолтоос гадна өөр зөндөө хүчин зүйлс нөлөөлж байгаа л байх. Гэхдээ (миний л бодол шүү) Монгол хүний сэтгэхүй шинэ зүйлст илүү сониуч байдаг байж магадгүй юм...
За за унтах цаг оройтчихож. Өглөө эрт босож чадахгүй болох нь. Энэтхэгүүдэд уурласан уураа гаргаж бичиж байгаад сүүлдээ бүр халуураад алга болж. Дараа энэ талаар жаахан ул суурьтайхан бичихийг бодноо.
